Το Μουσικό Σχολείο Σάμου είναι πλέον ένας θεσμός που έλαβε σάρκα και οστά το σχολικό έτος 2018-2019 και έρχεται να προστεθεί στη λίστα των περισσοτέρων από 50 ελληνικών μουσικών Γυμνασίων-Λυκείων (η αυγή του θεσμού ήταν το 1988 με το Μουσικό Σχολείο Παλλήνης). Τη φετινή σχολική χρονιά λειτουργεί με δύο τάξεις (Α’ και Β’ Γυμνασίου) και ατενίζει το μέλλον μεγαλώνοντας κατά μια τάξη ανά έτος, ώσπου να αποκτήσει και Γ’ Λυκείου.
Όμως, τι καινούργιο φέρνει αυτός ο θεσμός; Τι προβληματισμούς και τι προοπτικές; Και τελικά τι χρειάζεται για να μπορέσει να μεγαλώσει, να ενηλικιωθεί και να εκπληρώσει τον εκπαιδευτικό αλλά και πολιτιστικό σκοπό του;
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι τα μουσικά σχολεία συνιστούν μια εκπαιδευτική πρόταση, την οποία το ίδιο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει γεννήσει, μια πρόταση που είναι διαφοροποιημένη σε αρκετά σημεία από τα σχολεία γενικής παιδείας και εφάμιλλη με αντίστοιχες εκπαιδευτικές προτάσεις παρόμοιων, επίσης θεσμοθετημένων σχολείων, όπως τα καλλιτεχνικά, διαπολιτισμικά, πειραματικά, εκκλησιαστικά και δεύτερης ευκαιρίας σχολεία. Και είναι σαφώς εσφαλμένη η άποψη ότι τα μουσικά σχολεία προάγουν την μουσική παιδεία εις βάρος της γενικής, κάτι που διατυπώθηκε εξ αρχής στον ιδρυτικό τους νόμο:
«Σκοπός των μουσικών σχολείων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Γυμνασίων και Λυκείων) είναι η προετοιμασία και η κατάρτιση των νέων που επιθυμούν να ακολουθήσουν την επαγγελματική κατεύθυνση της μουσικής χωρίς να υστερούν σε γενική παιδεία, εάν τελικά επιλέξουν άλλο τομέα επιστημονικής ή επαγγελματικής έκφρασης.» [1]
Το ωρολόγιο πρόγραμμα το επιβεβαιώνει: παρ’ όλο που τα μουσικά σχολεία προσφέρουν περί τις 13 ώρες μουσικών μαθημάτων (διδασκαλία τριών μουσικών οργάνων, θεωρητικά μουσικής, χορωδία και μουσικά σύνολα) αυτό γίνεται επιπλέον των ωρών των μαθημάτων γενικής παιδείας, γεγονός που συνεπάγεται: πρώτον, διευρυμένο ωράριο (ως και 9η ώρα δύο φορές την εβδομάδα), δεύτερον, μεσημεριανή σίτιση και επιστροφή των μαθητών των απομακρυσμένων περιοχών – και τα δύο με έξοδα της πολιτείας – τρίτον, κτηριακές υποδομές που θα υποστηρίζουν τις αυξημένες ανάγκες αυτού του σχολείου (πολλές μικρές αίθουσες για τη διδασκαλία μουσικών οργάνων αλλά και αίθουσες ικανές να φιλοξενήσουν τα μουσικά σύνολα του σχολείου, ει δυνατόν το σύνολο του μαθητικού δυναμικού) και φυσικά εξοπλισμένες με μουσικά όργανα (το ένα πιάνο ανά αίθουσα είναι το στάνταρ των μουσικών σχολείων που λειτουργούν κανονικά!) και τέταρτον, κατάλληλο διδακτικό και μαθητικό δυναμικό, δηλαδή καθηγητές γενικής παιδείας και μουσικούς όλων των κλάδων (απόφοιτους πανεπιστημίου, απόφοιτους ωδείου αλλά και εμπειροτέχνες μουσικούς) αλλά και μαθητές που διαθέτουν την όρεξη να σπουδάσουν σε ένα διευρυμένου ωραρίου σχολείο με πολλά διδακτικά αντικείμενα (σε αυτά πέραν των μουσικών μαθημάτων αξίζει να σημειωθούν και μαθήματα όπως θέατρο, ιστορία τέχνης, παραδοσιακοί χοροί, αρχές ηχοληψίας κ.α. που δε διδάσκονται στα σχολεία γενικής παιδείας) και έχουν την απαιτούμενη ικανότητα να περάσουν τη διαδικασία επιλογής προκειμένου να διασφαλίσουν την εισαγωγή τους στο σχολείο.
Ακόμα κι αν η διαδικασία επιλογής ακούγεται απαγορευτική σε πολλούς υποψήφιους, ωστόσο αποτελεί μια αναγκαιότητα προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιτυχημένη ανταπόκριση του μαθητή στα μαθήματα μουσικής παιδείας. Η γνώση μουσικού οργάνου δεν είναι προαπαιτούμενη. Εξάλλου η διδασκαλία του εμπεριέχεται στους στόχους και την αποστολή του σχολείου. Οι υποψήφιοι εξετάζονται στις παρακάτω ικανότητες: ρυθμική, ακουστική και φωνητική μέσω προφορικής εξέτασης, καθώς και ικανότητα διάκρισης ηχοχρωμάτων και απλών μορφολογικών σχημάτων μέσω γραπτής δοκιμασίας. Έτσι λοιπόν, ο μαθητής πρώτα επιλέγει το μουσικό σχολείο, αλλά στη συνέχεια το σχολείο επιλέγει ή όχι τον μαθητή. Και τα φαινόμενα πολύ μικρού ποσοστού προσβασιμότητας δεν είναι σπάνια, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου η ζήτηση αυτών των σχολείων είναι μεγάλη και ο ανταγωνισμός για την εισαγωγή μεγαλύτερος. Πχ. στη Θεσσαλονίκη, η οποία διαθέτει ένα μόνο μουσικό σχολείο, το 2017 εισήχθησαν 74 σε σύνολο 245 υποψηφίων (ποσοστό 30%). Αντίθετα στη Χίο το 2018 εισήχθησαν 36 σε σύνολο 44 υποψηφίων (ποσοστό 82%).
Τι είδους αποφοίτους όμως παράγει αυτός ο θεσμός ώστε να συνιστά μια πολυπόθητη, από αρκετές οικογένειες, εκπαιδευτική πρόταση; Το ερώτημα ασφαλώς σχετίζεται με το περιεχόμενο της μάθησης και τις καλλιτεχνικές- εκπαιδευτικές εμπειρίες που προσφέρουν αυτά τα σχολεία στους μαθητές τους. Δε θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι οι απόφοιτοι των μουσικών σχολείων είναι διαμορφωμένοι άνθρωποι με καλλιεργημένο αισθητικό κριτήριο και ευαισθητοποιημένοι για τη μουσική και τις τέχνες γενικότερα και, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, επαγγελματίες μουσικοί που διαπρέπουν στα μουσικά δρώμενα της χώρας και όχι μόνο. Τούτο μαρτυρεί μια σχολική ζωή γεμάτη από συναυλίες μουσικών συνόλων όλων των ειδών (χορωδία, κλασική ορχήστρα, παραδοσιακή, λαϊκή σύγχρονη κλπ), συμμετοχή σε αξιόλογα φεστιβάλ και διαγωνισμούς μουσικής σε Ελλάδα και εξωτερικό, συνεργασίες και σεμινάρια με καταξιωμένους καλλιτέχνες, συνεργασίες μεταξύ των μουσικών σχολείων, θεατρικές ομάδες κ.α. Αλλά και πέραν της μουσικής, παρατηρείται αυξημένη δραστηριότητα σε σχολικά προγράμματα[3] και αρκετές διακρίσεις σε διαγωνισμούς μαθημάτων γενικής παιδείας. Εξάλλου η επίδραση της ενασχόλησης με τη μουσική στην αύξηση των σχολικών επιδόσεων έχει πλέον πολλά επιστημονικά ερείσματα. Πορίσματα όπως: «η μουσική βελτιώνει τη μνήμη και τη διαδικασία μάθησης», «η μουσική αναπτύσσει το δείκτη νοημοσύνης και το συναίσθημα», «στα μουσικά σχολεία παρατηρούνται μηδενικά φαινόμενα bulling» κ.α. συνεχώς εμφανίζονται σε ένα διαρκώς διευρυνόμενο επιστημονικό πεδίο.
Ένα μουσικό σχολείο συνιστά, εκτός από μια διαφορετική εκπαιδευτική πρόταση και μια ισχυρή πολιτιστική πρόταση. Λειτουργεί σαν χωνευτήρι παραδόσεων, αντανακλώντας τη θέση της Ελλάδας, μουσικό σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης, όπου η ευρωπαϊκή και η σύγχρονη μουσική παράδοση αναπτύσσονται παράλληλα με τη μακραίωνη παραδοσιακή και βυζαντινή καθώς και με τα μοναδικά παγκοσμίως μουσικά είδη που γνώρισαν μεγάλη απήχηση τον 20ο αιώνα όπως: ρεμπέτικο, λαϊκό και έντεχνο τραγούδι. Η γνωριμία με την κάθε ξεχωριστή μουσική γίνεται μέσω των μουσικών μαθημάτων, κυρίως όμως με την εκμάθηση της τέχνης του οργάνου. Η μουσική προτίμηση του κάθε μαθητή ενσαρκώνεται στο ατομικό όργανο επιλογής (δύο ώρες την εβδομάδα) αλλά όλοι διδάσκονται υποχρεωτικά πιάνο (μία ώρα εβδομαδιαίως) και θεωρητικά ευρωπαϊκής μουσικής, αντιπροσωπευτικά της δυτικής παράδοσης, και ένα παραδοσιακό όργανο (μία ώρα εβδομαδιαίως) και θεωρητικά της παραδοσιακής μουσικής, αντιπροσωπευτικά της ανατολικής παράδοσης. Το υποχρεωτικό παραδοσιακό όργανο ποικίλλει από σχολείο σε σχολείο. Συνήθως είναι ο ταμπουράς, διαφορετικά ένα όργανο που ανθεί στην εκάστοτε τοπική κουλτούρα. Για παράδειγμα, στο μουσικό σχολείο της Αλεξανδρούπολης όλα τα παιδιά διδάσκονται την γκάιντα, ενώ στην άλλη άκρη της Ελλάδας, στο μουσικό σχολείο της Ρόδου, την κρητική λύρα.[4] Η αναζωογονητική δύναμη που φέρει ο θεσμός σχετικά με τη διατήρηση ή την αναζωπύρωση της εκάστοτε τοπικής και πανελλαδικής παραδοσιακής μουσικής, καθώς επίσης και την ενίσχυση της κλασικής παράδοσης, είναι αδιαμφισβήτητη. Το μουσικό σχολείο είναι, εν δυνάμει, και όταν λειτουργεί με συνέπεια και συνέχεια, εν ενεργεία το μουσικό εργαστήρι όπου ο δάσκαλος θα μεταδώσει την τέχνη της μουσικής στην επόμενη γενιά! Είναι επίσης εκκολαπτήριο μουσικών σχημάτων απαραίτητων για τη μουσική ζωή της τοπικής κοινωνίας και όχι μόνο. Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα περιοχών όπου το πλήθος των επαγγελματικών μουσικών σχημάτων αυξήθηκε μετά από κάποια χρόνια εύρυθμης λειτουργίας ενός μουσικού σχολείου, γεγονός φανερότερο στην επαρχία.
Το πολιτιστικό και ενίοτε πολιτικό στίγμα ενός τέτοιου θεσμού έγκειται επίσης στο ρόλο που αναλαμβάνει στην τοπική ζωή μιας κοινωνίας. Οι εξωστρεφείς εκπαιδευτικές δράσεις επιβεβαιώνουν τον κοινωνικό ρόλο του δημόσιου σχολείου και οι μουσικές εκδηλώσεις κατέχουν ξεχωριστή θέση. Ένα μουσικό σχολείο, με σταθερή και ποιοτική καλλιτεχνική παρουσία, καλλιεργεί το κοινό, εμπλουτίζει το μέσο αυτί με μουσικές εμπειρίες υψηλού επιπέδου και διαμορφώνει την τέχνη του μέλλοντος, ενώ συχνά προδιατίθεται να ευαισθητοποιήσει για θέματα επικαιρότητας υψώνοντας φωνή κόντρα στα στραβά της εποχής και στέλνοντας ανθρωπιστικά μηνύματα, όπως οφείλει η τέχνη να κάνει[5].
Τι χρειάζεται όμως ένα μουσικό σχολείο για να επιτελέσει τον εκπαιδευτικό και πολιτιστικό σκοπό του;
Πολλή κουβέντα συνήθως γίνεται με αφορμή την ίδρυση αλλά και τη διατήρηση ενός μουσικού σχολείου. Καλώς ή κακώς, πρόκειται για έναν αφενός χρήσιμο αφετέρου απαιτητικό θεσμό, όπως θίξαμε παραπάνω, ο οποίος συχνά βρίσκεται σε θέση διεκδίκησης των απαραίτητων και αυτονόητων μέσων για τη λειτουργία του: κτιριακή υποδομή, μουσικά όργανα, καθηγητές ειδικοτήτων κλπ, τουλάχιστο μέχρι να καταφέρει να εδραιωθεί στη συνείδηση της τοπικής κουλτούρας. Στη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα, δυστυχώς, ο θεσμός των μουσικών σχολείων, ενώ είναι ίσως ο μοναδικός θεσμός που συνεχίζει να εγκαινιάζει μονάδες[6], αντιμετωπίζει προβλήματα. Πιθανόν αυτό να σχετίζεται με τη θέση της μουσικής στην πλειοψηφία της νεοελληνικής συνείδησης ως δραστηριότητα δευτερεύουσας ή τριτεύουσας σημασίας, σε αντίθεση με την επικρατούσα αρχαιοελληνική αντίληψη, όπως διαφαίνεται στη γνωστή ρήση του Πλάτωνα: «ἔστιν δέ παιδεία ἡ μὲν ἐπὶ σώμασι γυμναστική, ἡ δ᾽ ἐπὶ ψυχῇ μουσική» [7] και αδιαφορώντας για τις σύγχρονες επιστημονικές υποδείξεις της σπουδαιότητας της έμπρακτης συμμετοχής του (δυτικού) ανθρώπου σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες.
Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα ελληνικά μουσικά σχολεία είναι χρόνια, όπως η έλλειψη βιβλίων για τα μουσικά μαθήματα και η μη δυνατότητα πιστοποίησης των σπουδών[8] ενώ άλλα εμφανίζονται περιστασιακά και συνάπτονται με τα προβλήματα κάθε δημόσιου εκπαιδευτικού ιδρύματος, όπως: καθυστερημένη ή ελλιπής στελέχωση των σχολικών μονάδων με καθηγητές μουσικής, καθυστέρηση των πιστώσεων για τις μετακινήσεις και τη σίτιση των μαθητών, προβλήματα με τις κτηριακές υποδομές και ελλιπής μουσικός και τεχνολογικός εξοπλισμός. Ο κατάλογος των θεμάτων που έχει να διευθετήσει το εκπαιδευτικό σύστημα είναι μακρύς και το πρόβλημα αγγίζει παγιωμένες καταστάσεις στη μουσική εκπαίδευση της χώρας με εξίσου άλυτα προβλήματα[9]. Το μεγαλύτερο όλων, πάντως παραμένει το θέμα της στέγασης, αφενός λόγω του υψηλού κόστους, αφετέρου εξαιτίας της πάγιας ανάγκης της μουσικής για το δικό της σπίτι. Διότι, μπορεί να είναι από τις τέχνες που ξετυλίγονται στο χρόνο[10], αλλά πάντα θα χρειάζεται έναν κατάλληλο χώρο. Μην ξεχνάμε ότι εποχές κρίσης και οικονομικής δυσπραγίας δεν αγγίζουν την τέχνη, αντίθετα της δίνουν τροφή για δημιουργία, αρκεί πάντα να υπάρχει ο κατάλληλος χώρος για να συμβεί η καλλιτεχνική διαδικασία. Η ιστορία, και πάλι, έχει δείξει ότι μόλις διευθετηθεί το κτηριακό ζήτημα ενός μουσικού σχολείου, τότε αυτό μπορεί πολύ ευκολότερα να μεταμορφωθεί σε ζωντανό πολιτιστικό κύτταρο.
Συνεπώς, προκειμένου να σταθεί το εγχείρημα ενός μουσικού σχολείου, πρέπει να αγκαλιαστεί από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, ήτοι: το υπουργείο (που προμηθεύει με καθηγητές και υλικοτεχνική υποδομή), τον Δήμο (υπεύθυνο για τη στέγαση και τις λειτουργικές δαπάνες), την Περιφέρεια (υπεύθυνη για τις μετακινήσεις των μαθητών), καθώς επίσης τη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας, την εκπαιδευτική κοινότητα, τους συλλόγους γονέων και τη μαθητική κοινότητα. Κι επειδή, όπως κάθε τι καινούργιο σε έναν τόπο, διαταράσσει πιθανές ισορροπίες, μία από τις αποστολές των εμπλεκόμενων φορέων είναι να τοποθετούν εξαρχής το διαφορετικό σχολείο (είτε αυτό λέγεται μουσικό είτε καλλιτεχνικό κλπ) δίπλα και όχι απέναντι στα υπάρχοντα σχολεία γενικής παιδείας, ώστε να προστατεύεται εν γένει ο σκοπός της παιδείας. Στην περίπτωση της Σάμου, ο θεσμός του μουσικού σχολείου έχει ανατείλει με ενθαρρυντικά δείγματα, και αν και έχει πολύ δρόμο ακόμα να διανύσει και να εγκατασταθεί στο δικό του χώρο, τρέφει θετικές προσδοκίες για ένα πλουσιότερο καλλιτεχνικά και εκπαιδευτικά μέλλον…
[1] ΥΠ.Ε.Π.Θ. 3345/88 (ΦΕΚ 649 Β’) : ‘Ίδρυση και λειτουργία Μουσικών Σχολείων”
[2] Το μουσικό σχολείο Σάμου ξεκίνησε το 2018 με 14 μαθητές (για 18 θέσεις) ενώ το 2019 συμμετείχαν στις εξετάσεις εισαγωγής 24 μαθητές (για 24 θέσεις), ποσοστό 100%.
[3] Την πρώτη χρονιά λειτουργίας του το Μουσικό Γυμνάσιο Σάμου κέρδισε 4 βραβεία στο διαγωνισμό βιντεοσκοπημένης παράστασης της δράσης «Μαθαίνω Επιστήμη μέσα από το θέατρο» ενώ την τρέχουσα σχολική χρονιά συμμετέχει με νέο έργο.
[4] Στο Μουσικό Σχολείο Σάμου διδάσκεται ο ταμπουράς ως υποχρεωτικό όργανο παραδοσιακής μουσικής.
[5] Μια μοναδική εμπειρία έζησε το Μουσικό Σχολείο της Σάμου στην πρώτη της συναυλία εκτός του νησιού, όπου συμμετείχε στις μουσικές εκδηλώσεις της Χίου το Μάρτιο του 2019. Οι χορωδίες των μουσικών σχολείων ένωσαν μέσα από τραγούδια τις χώρες της Μεσογείου και η εκδήλωση έκλεισε με το τραγούδι Σαν τον Μετανάστη, με τα παιδιά να φορούν πορτοκαλί γιλέκα-σωσίβια (αναπόφευκτο πλέον σύμβολο της προσφυγικής κρίσης) σε μια έντονα συγκινησιακή ατμόσφαιρα.
[6] Τα τελευταία πέντε χρόνια ξεκίνησαν τη λειτουργία τους τα μουσικά σχολεία Αθήνας (2016), Ελευσίνας, Καστοριάς και Λειβαδιάς (2017), Σάμου (2018) και Κεφαλονιάς (2019).
[7] Δηλαδή παιδεία είναι η γυμναστική για το σώμα και η μουσική για την ψυχή (Πολιτεία, 376e). Μουσική με την αρχαιοελληνική σημασία περιλαμβάνει ό,τι σχετίζεται με τις Μούσες: π.χ. τραγούδι, χορός, ποίηση σαν μια αδιάσπαστη ενότητα.
[8] Το κρατικό πιστοποιητικό μουσικών γνώσεων (όπως στις ξένες γλώσσες και την πληροφορική), που έχει εξαγγελθεί δεν έχει λειτουργήσει ως σήμερα. Επίσης, η δυνατότητα απόδοσης πτυχίου Αρμονίας, Βυζαντινής και παραδοσιακού οργάνου, μετά από εξετάσεις παρουσία επιτροπής, στους αποφοίτους των μουσικών σχολείων (ΦΕΚ1505/Β’/22-07-1999) εφαρμόστηκε μόνο την πρώτη χρονιά (1999).
[9] Παραδείγματος χάριν, οι τίτλοι σπουδών των ωδείων, παρά τα πολλά χρόνια λειτουργίας αυτών, παραμένουν αδιαβάθμητοι στην ελληνική πραγματικότητα.
[10] Όπως η ποίηση ή το θέατρο σε αντίθεση με τη γλυπτική και τη ζωγραφική.
